Главное меню / 2017, т.2, №1 / С.М. Червонная

Основы идентичности литовских татар: исторический фундамент и современный ракурс

С.М. Червонная

28-63 стр.



Предметом авторского исследования, итоги которого отражены в настоящей статье, является этническая группа «литовских татар», получившая свое название от наименования государства – Великого Княжества Литовского, на территории которого началось ее формирование в Средние века. Ныне эта единая в культурно-историческом измерении группа складывается из трех общин, проживающих в Польше, Литве и Белоруссии и имеющих правовой статус этнических меньшинств в составе населения (и в поле национального гражданства) этих трех независимых государств. История и культура литовских татар (прежде всего, памятники материальной культуры: деревянные и каменные мечети, мусульманские кладбища – мизары, рукописные книги – китабы и молитвенники – хамаили, оригинальные произведения живописи и графики – мухиры, подобные шамаилям казанских татар) давно находятся в поле внимания европейских исследователей, включая ученых из среды самих литовских татар, и обеспечены богатой литературой в сфере смежных гуманитарных наук. В то же время в этой литературе очевидны существенные противоречия и заметные пробелы. Острые дискуссии разворачиваются вокруг дефиниции и терминологического определения данной группы (правильно ли называть «литовскими татарами» всех ее членов независимо от их нынешнего гражданства, можно ли считать их самостоятельным этносом или следует рассматривать в качестве «этнографической группы»). Наименее изученным является вопрос об основах идентичности этой группы в современных условиях ее разделения между тремя государствами. Именно на этих, дискуссионных, спорных и мало изученных проблемах сосредоточено внимание автора статьи.


Ключевые слова: татарские общины в Польше, Литве, Белоруссии, этническое самосознание, идентичность, культура литовских татар


НАУЧНАЯ ЛИТЕРАТУРА

1. Александрович Дж. Литовские татары // Известия Общества обследования и изучения Азербайджана. 1926. № 4. С. 77–95.

2. Александрович Дж. Литовские татары как часть тюркского Востока // Известия Общества обследования и изучения Азербайджана. 1927. № 4. С. 147–164.

3. Антонович A. Белорусские тексты, писанные арабским письмом и их графико-орфографическая система. Вильнюс: Вильнюсский гос. ун-т им. В. Капсукаса, 1968. 418 c.

4. Гаспринский И. Русское мусульманство / Gasprinski I. Russian Islam. Oxford: The Society for Central Asian Studies, 1985. 86 p.

5. Гришин Я. Польско-литовские татары (наследники Золотой Орды). Казань: Татарское книжное издательство, 1995. 196 c.

6. Думин С. Этногенетические корни литовских татар // Tatarszczyzna w badaniach. Konteksty interdyscyplinarne / Research in Tatar Studies. Interdisciplinary contexts. Białystok: Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej, Oddział Podlaski, 2015, pp. 149–177.

7. Думин С., Канапацки И. Белорускiя татары. Минулае i сучаснасць. Мiнск: Полымя, 1993. 206 c.

8. Марциняк Т. Мусульманские общины в Польше // Этнографическое обозрение. 1995. № 1. C. 66–73.

9. Мишкинене Г. Очерк истории и культуры литовских татар // Диаспоры. 2005. № 2. C. 40–61.

10. Мухлинский А. О происхождении и состоянии литовских татар. СПб: Изд-во Санкт-Петербургского ун-та, 1857. 70 c.

11. Ольшевский В. Уровни идентификации польских татар в историкоэтнологическом контексте // Этническая история и культура тюркских народов Евразии: Сб. науч. тр. Омск: Полиграфист, 2011. С. 5–8.

12. Резмер В. Татарский полк уланов имени полковника Ахматовича // Этническая история и культура тюркских народов Евразии: Сб. науч. тр. Омск: Полиграфист, 2011. С. 279–281.

13. Станкевiч Я. Беларускiя мусульмане i беларуская лiтаратура арабскiм пiсьмом. Вiльня: Друкарня Я. Левiна, 1933. 34 c.

14. Червонная С. Польско-литовские татары – западный форпост ислама в Европе // Вестник Московского Исламского Университета. 2010. № 2. C. 93–117.

15. Червонная С. Поэзия и журналистика Селима Хазбиевича // Estetyczne aspekty literatury polskich, białoruskich i litewskich Tatarów (od XVI do XXI w.), edited by G. Czerwiński & A. Konopacki, Białystok: Katedra badań filologicznych «Wschód – Zachód» Uniwersytetu w Białym Stoku, Zwiazek Tatarów Rzeczy Pospolitej Polskiej, 2015. C. 143–163.

16. Aleksandrowicz M. Legendy, znachorstwo, wróżby i gusła ludu muzułmańskiego w Polsce // Rocznik Tatarski. 1935. T. II. S. 368–375.

17. Bajraszewski E. Wspomnienia // Rocznik Tatarów Polskich. 1993. Tom I. S. 103–108.

18. Barašauskaite T. Lietuvių totoriai XIX amžiuje. Vilnius: Mintis, 1996. 331 p.

19. Bek J.V. Zarys historii wojennej Tatarskiego Pułku Ułanów imienia pułkownika Mustafy Achmatowicza, wydanie I, Warszawa 1933, wyd. II Gdańsk – Białystok: Wydawnictwo «Życia Muzułmańskiego», 1990. 48 s.

20. Berger R. Pułkownik Jakub Romanowicz w listach // Rocznik Tatarów Polskich. 2016. T. III (XVII). Seria 2. S. 271–279.

21. Bogdanowicz R. Sabantujw Kruszynianach // Przegląd Tatarski. 2016. Nr 4 (32). S. 3–4.

22. Bohdanowicz L. The Muslims in Poland. Their Origin, History, and Cultural Life // Journal of the Royal Asiatic Society. 1942. October. S. 163–180.

23. Bohdanowicz L., Chazbijewicz S., Tyszkiewicz J. Tatarzy Muzułmanie w Polsce. Gdańsk: Niezależne Wydawnictwo «Rocznik Tatarów Polskich», Związek Tatarów Polskich, Oddział w Gdańsku, 1997. 105 s.

24. Borawski P., Dubiński A. Tatarzypolscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje. Warszawa: Iskry, 1986. 274 s.

25. Chazbijewicz S. Krym i Wilno, Gdańsk: [autorskie wydanie]. 1999. [16 s.].

26. Chazbijewicz S. Kultura literacka Tatarów polskich // Rocznik Tatarów Polskich (Gdańsk]. 1994. T. II. S. 240–247.

27. Chazbijewicz S. Kulturareligijna Tatarów polskich // RocznikTatarów Polskich. 1995. T. II. S. 66–88.

28. Chazbijewicz S. Prasa tatarsko-muzułmańska w Polsce w latach 1939–1996 // Rocznik Tatarów Polskich (Gdańsk–Toruń). 1995. T.III. S. 87–103.

29. Chazbijewicz S. Wpływ sufizmu (tasawwuf) na zwyczaje muzułmanów w Polsce // Życie Muzułmańskie. 1988. Nr 9. S. 32.

30. Chazbijewicz S., Czachorowski M. Tylko niebo. Wrocław – Białystok: Inicjatywa Wydawnicza Çaxarxan Xucalıc, Muzułmański Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej, Najwyższe Kolegium Muzułmańskie, 2016. 27 s.

31. Chazbijewicz S., Moćkun S. Tatarzy pod Grunwaldem. Grunwald [Gierzwałd, Stębark]: Muzeum Bitwy pod Grunwaldem w Stębarku, 2012. 64 s.

32. Czachorowski M.Ç. Czasopiśmiennictwo tatarskie i muzułmańskie w Polsce w latach 1945–2015. Wrocław: Inicjatywa Wydawnicza Çaxarxan Xucalıc, 2015. 74 s.

33. Czachorowski M., Szahidewicz H. (red.). Oto moje dziedzictwo. Wrocław – Białystok: Muzułmańska gmina wyznaniowa MZR, Çaxarxan Xucalıc, 2010. 111 s.

34. Czerwiński G. История – география – геопоэтика. О возможных методах анализа произведений современной художественной литературы польских, литовских и белорусских татар // Slavia Orientalis. 2015. T. LXIV. Nr 2. S. 331–346.

35. Czerwonnaja S., Chazbijewiz S. Tatarzy Krymscy – Tatarzy Polsko-Litewscy / Червонная С., Хазбиевич С. Крымские татары – Польско-Литовские татары.Toruń: Wydawnictwo naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2013. 292 s.

36. Dmitruk S. Prasa mniejszości tatarskiej w Polsce w latach 1996–2008 // Tatarzy – historia i kultura, materiały z sesji naukowej w Szreniawie 26–27 czerwca 2009. Szreniawa, 2009. S. 55–71.

37. Drozd A. Corpus Inscriptionum Tartarorum Poloniae et Lithuaniae, T. I. Studzianka, Warszawa: Polskie Towarzystwo Orientalistyczne, 2016. 614 s.

38. Drozd A. Nowe odkrycia w badaniach nad piśmiennictwem tatarskim // Rocznik Tatarów Polskich (Gdańsk), 1994, T. II, S. 218–230.

39. Drozd A., Dziekan M. Majda T. Meczety i cmentarze Tatarów polskolitewskich. Katalog zabytków tatarskich.T. II. Warszawa: Res Publica Multietnica, 1999. 100 s.

40. Drozd A., Dziekan M., Majda T. Piśmiennictwo i muhiry Tatarów polskolitewskich. Katalog zabytków tatarskich. T. III. Warszawa: Res Publica Multietnica, 2000. 84 s. + 178 il.

41. Dumin S. Herbarz rodzin tatarskich Wielkiego Księstwa Litewskiego. Gdańsk: Związek Tatarów Polskich, 1999. 140 s.

42. FabijonavičiusJ. Totoriai – Lietuvossenbuviai // Mokslasirgyvenimas. 1990. Nr 12. S. 24–25.

43. Grygaitis K. Osadnictwo Tatarów hospodarskich w Wielkim Księstwie Litewskim XIV–XVIII w. // Rocznik Tatarów Polskich (Gdańsk). 2003. T. VIII. S. 25– 26.

44. Gutowski J. Broń i uzbrojenie Tatarów. Katalog zabytków tatarskich. T. I. Warszawa: Res Publica Multietnica, 1997. 70 s. + 101 il.

45. Jakubauskas A., Sitdykov G., Dumin S. Lietuvos totoriai istorijoje ir kultūroje / Якубаускас А., Ситдыков Г., Думин С. Литовские татары в истории и культуре. Kaunas: Lietuvos totorių bendruomenių sąjunga, 2009. 307 p.

46. Janowicz-Czaińska Drotlew Z. Przez lasy Syberii do Wielkiej Brytanii, Gdańsk: Rada Centralna i Oddział w Gdańsku Związku Tatarów Polskich, «Rocznik Tatarw Polskich», 2001. 112 s. + il.

47. Jasiewicz Z. Tatarzy polscy. Grupa etniczna czy etnograficzna? // Lud. 1980. Nr 64. S. 145–157.

48. Jaskulski W. Półkownik Józef Korycki – Tatarski artylerzysta II Rzeczy Pospolitej (zarys biografii).Wrocław: Inicjatywa Wydawnicza Çaxarxan Xucalıc, 2012. 99 s.

49. Kamocki J. Tatarzy polscy, jako grupa etnograficzna // Rocznik Tatarów Polskich. 1993 [Gdańsk, Tom I]. S. 43–47.

50. Kołodziejczyk A. Cmentarze muzułmańskie w Polsce, Warszawa: OOZK (Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu w Warszawie), 1998. 112 s.

51. Kołodziejczyk A. Rozprawy i studia z dziejów Tatarów litewsko-polskich i islamu w Polsce w XVII–XX w. Siedlce: Instytut Historii, Wyższa Szkoła Rolnoczo – Pedagogiczna, 1997. 218 s.

52. Konopacki A. Życie religijne Tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI–XIX wieku. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2010. 253 s.

53. Konopacki I. Tatarzy na Białorusi // Rocznik Tatarów Polskich 1997. T.IV. S. 187–196.

54. Konopacki M. Piśmiennictwo Tatarów polsko-litewskich w nauce polskie j iobcej // Przegląd Orientalistyczny (Warszawa) 1966, Nr 3(59), S. 193–205.

55. Kościelniak Ks.K. Muzułmanie polscy. Religia i kultura. Kraków: Wydawnictwo M., 2016. 244 s.

56. Kričinskis S. Lietuvių totoriai. Istorinės ir etnografinės monografijos bandymas. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla, 1993. 279 s.

57. Кryczyński L. Tatarzy litewscy w wojsku polskim w powstaniu 1831 roku // Rocznik Tatarski (Wilno). 1932. T.1. S. 113–152.

58. Kryczyński S. Kronika wojenna Tatarów litewskich. Gdańsk: Związek Tatarów Polskich, 1997 / 1998. 56 s.

59. Kryczyński S. Tatarzy litewscy. Próba monografii historyczno-etnograficznej. Warszawa: Wydanie Rady Centralnej Związku Kulturalno-Oświatowego Tatarów Rzeczpospolitej Polskiej, 1938. 318 s.

60. Kulwicka-Kamińska J., Łapicz Cz. (red.) Tatarzy Wielkiego Księstwa Litewskiego w historii, języku i kulturze / Татары Великого Княжества Литовского в истории, языке и культуре / The Tatars of the Grand Duchy of Lithuania in History, Language, and Culture. Toruń: Towarzystwo naukowe w Toruniu, 2013. 340 s.

61. Łapicz Cz. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język), Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1986. 236 s.

62. Łyszczarz M. Młode pokolenie Polskich Tatarów. Studium przemian generacyjnych młodzieży w kontekście religijności muzułmańskiej oraz tożsamości etnicznej. Olsztyn – Bialystok: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Muzułmański Związek Religijny w RP, 2013. 317 s.

63. Miśkiewicz A. Aleksander Sulkiewicz – uczestnik walk o niepodległość Polski, Rówieśnik i przyjaciel Józefa Piłsudskiego // Przegląd Tatarski. 2016. Nr. 4 (32). S. 18–20.

64. Miśkiewicz A. Jeszcze o tatarskim rodzie Miśkiewiczów // Przegląd Tatarski 2016, Nr. 2 (30). S. 18–20.

65. Miśkiewicz A. (red.) Słownik biograficzny Tatarów polskich XX wieku. Białystok: Muzułmański Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej, Najwyższe Kolegium Muzułmańskie, 2016. 204 s.

66. Miśkiewicz A. Tatarska legenda. Tatarzy polscy 1945 – 1990. Białystok: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1993. 131 s.

67. Miśkiewicz A. Tatarzy na ziemiach zachodnich Polski w latach 1945–2005, Gorzów Wielkopolski: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Zbigniewa Herberta, 2009. 216 s.

68. Miśkiewicz A. Tatarzy polscy 1918–1939. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990. 206 s.

69. Nalewajko P. Ponad nimi tylko niebo // Przegląd Tatarski. 2016. Nr 4 (32). S. 8.

70. Norrys H. Islam in the Baltic. Europe’s Early Muslim Community, London – New York: Tauris Academic Studies, I.B. Tauris Publishers, 2009. 219 p.

71. Pavlenko S. Adas Jakubauskas – poeta litewsko-tatarski // Rocznik Tatarów Polskich 2016, T. III (XVIII). S. 257–258, 265.

72. Pawlic-Miśkiewicz B., Mucharska A., Świerblewska L. [Zespół redakcyjny] Tatarskie Love Srory [Rytuały przejścia Tatarow Polskich]. Ślub, Białystok: Muzułmański Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej, Najwyższe Kolegium Muzułmańskie, 2016. 172 s.

73. Radłowska K. Status etniczny Tatarów polskich w literaturze naukowej i w opiniach badanych // Tatarszczyzna w badaniach. Konteksty interdyscyplinarne / Research in Tatar Studies. Interdisciplinary contexts, Edited by A. Konopacki. Białystok: Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej, Oddział Podlaski, 2015. S. 101–110.

74. Sobczak J. Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim, Warszawa–Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984. 133 s.

75. Sobczak J. Położenie prawne tatarskich wyznawców islamu w II Rzeczypospolitej // Przegląd historyczny. 1988. T. 79. Nr 3. S. 501–520.

76. Sobolewski J. Żołnierskie wspomnienia, Białystok: Muzułmański Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej, Najwyższe Kolegium Muzułmańskie, 2014. 199 s.

77. Szapszał H.S. O zatraceniu języka ojczystego przez Tatarów w Polsce // Rocznik Tatarski. 1932. T. 1. S. 34–49.

78. Szynkiewicz J. O kitabie // Rocznik Tatarski. 1932. T. I. S. 188–195.

79. [Tuhan-Baranowski M.] O Muślimach litewskich. Z notat i przekładów litewskiego Tatara Macieja Tuhana-Baranowskiego. Wydanie pośmiertne Antoniego Krumana. Warszawa: Gebethner&Wolff, 1896. 72 s.

80. Tyszkiewicz J. Olgierd, Leon i Stanisław Kryczyńscy, działaczy kulturalni i badacze przeszłości Tatarów // Rocznik Tatarów Polskich. 1993. Tom I. S. 5–14.

81. Tyszkiewicz J. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII–XVIII w. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989. 343 s.

82. Tyszkiewicz J. Z historii Tatarów polskich. 1794–1944. Zbiór szkiców z aneksami źródłowymi, Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku, 1998, 182 s.

83. Warmińska K. Tatarzy Polscy. Tożsamość religijna i etniczna. Kraków: Universitas, 1999. 238 s.

84. Wieczorkowski M. Katechizm z okazji ochrzczenia Tatarzyna Budziackiego. Wrocław: Inicjatywa Wydawnicza Çaxarxan Xucalıc, 2012. 80 s.

85. Woronowicz A. Kitab Tatarów litewskich i jego zawartość // Rocznik Tatarski. 1935. T. II. S. 376–394. 86. Woronowicz А. Szczątki językowe Tatarów litewskich // Rocznik Tatarski. 1935. T. II. S. 351–366.

Сведения об авторе: Червонная Светлана Михайловна (Czerwonnaja Swietłana) – доктор искусствоведения, профессор, почетный доктор (Doctor Honoris Causa) Тбилисского Государственного Университета имени Ивана Джавахишвили, Карачаево-Черкесского Государственного Университета, Заслуженный деятель искусств Татарской АССР, почетный член Польского Института исследований мирового искусства (Варшава), профессор кафедры этнологии и культурной антропологии Отделения исторических наук Университета имени Николая Коперника (87-100, ул. Гагарина, 11, Торунь, Польша); swetlana@umk.pl


Поступила 18.01.2017   Принята к публикации 03.06.2017

Опубликована онлайн 17.11.2017