274-283 б.

Мәкалне күчереп алу

doi.org: 10.22378/he.2019-4-2.274-283

Mәкаләдә мөгаллим Г. Әхмәровның «Төрки әлифбасы» тарихи чыганак буларак, татар халкының балаларны укыту системасы белән бәйле рәвештә анализлана. Әлифбадагы текстлар балаларга әхлакый тәрбия бирү мәсьәләсеннән чыгып тикшерелә. Шулай ук «Әлифба каитапларына тәнкыйть» методик кулланмасына да игътибар бирелә. Тәнкыйтьтә Г. Әхмәров Х. Зәбири, Ш. Таhири, Г. Мөслимов h.б. әлифбаларны анализлый. Тәнкыйтен мәктәпләрдә иң күп таралган Һ. Максу¬диның «Мөгаллим әүвәл» әлифбасыннан башлый. Шуңа күрә мәкаләдә бу әлифбага аеруча зур ихтибар бирелә, Г. Әхмәровның «Төрки әлифбасы» басылып чыккач, ике бөек шәхес арасында 1910 елда кызып киткән дискуссия дә искә алына. Бәхәс «Йолдыз» газетасы битләрендә чагылыш таба. Һ. Максудиның «Мөгал¬лим әүвәл» белән Г. Әхмәровның «Төрки әлифба»сындагы текстларның эчтәлеге чагыштырылып анализлана. Бу уку әсбаплары эчтәлеге ягыннан бер берсеннән нык аерылып тора. Г. Әхмәров кыска эчтәлекле, дөньяви текстларга өстенлек бирә, Һ. Максудиның «Мөгаллим әүвәл»ендә зур күләмле кызык эчтәлекле текстлар күбрәк очрый. Дини тематикага язылганнары да бар. Ләкин авторларның максатлары бер – балаларны ана телендә укырга hәм язарга өйрәтү. Әлифбалар бу бурычны уңышлы үтиләр. 1917 елгы октябрь инкыйлабына кадәр бу уку әсбап¬лары мәктәпләрдә кулланыла.

Төп төшенчəлəр: «Төрки әлифба», «Йолдыз», «Мөгаллим әүвәл», мәдәният, тарих, чыганак, җәдитчелек, әхлак, тәрбия.

Цитаталаштыру: Галиуллина Д.М. Г. Әхмәровның «Төрки әлифбасы» битләрендә балаларга әхлакый тәрбия бирү мәсьәләләре // Историческая этнология. 2019. Т. 4, № 2. С. 274–283. DOI: 10.22378/he.2019-4-2.274-283

ФӘННИ ӘДӘБИЯТ

1. Сальникова А.А., Галиуллина Д.М. Татарская «Алифба». Национальный букварь в мультикультурном пространстве (конец XIX – XX вв.) М.: НПБ им. К.Д. Ушинского, 2014. 260 б.
2. Школьный вопрос в русском мусульманстве // Мир ислама. 1913. Т. 2. Вып. 3. С. 131–151.
3. Әхмәров Г. Әлифба китапларына тәнкыйть. Казан: Үрнәк, 1909. 64 б.
4. Әхмәров Г. Кыйриәт төрки. 1 нче кисем. Казан: Лито-типография И.Н. Харитонова, 1911. 40 б.
5. Әхмәров Г. Кыйриәт төрки. 2 нче кисем. Казан: Лито-типография И.Н. Харитонова, 1911. 64 б.
6. Әхмәров Г. Төрки әлифба. Ысул саутия үзара тәртип ителмеш. Казан: Лито-типография И.Н. Харитонова, 1910. 51 б.
7. Әхмәровның җавабы // Йолдыз. 1910. 11 ноябрь.
8. Баруди Г. Сәвад хан. Казан: б.у.ю., 1892. 24 б.
9. Вәлиуллин Р.Н. Татар мәктәп-мәдрәсәләре өчен гуманитар фәннәр буенча дәреслекләр (XIX йөз азагы – ХХ йөз башы). Казан: Фән, 2004. 219 б.
10. Гайнетдин Әхмәров: тарихи-документаль җыентык. Казан: Хәтер, 2000. 384 б.
11. Зәбири Х. Мәктәп балаларына юлдаш, яхүд рәсемле әлифба. Казан: Типо-литог. Импер. универ., 1907. 50 б.
12. Ибраhимов Ф. Белем әлифбадан башлана (татарча уку-язуга өйрәтү методикасы hәм татар әлифбалары тарихы). Казан: Мәгариф, 1994. 255 б.
13. Корбангалиев М.Г. Әхмәров китапларына тәнкыйть // Йолдыз. 1910. 31 октябрь.
14. Максуди Һ. Мөгаллим әүвәл. Ысул мәддия үзара тәртип ителмеш әлифбадыр. Казан: Лито-типог. И.Н. Харитонова, 1903. 80 б.
15. Мөслимов Г. Сабыйларга юл башы. Казан – Уфа: Матбуга Кәримия, 1908. 32 б.
16. Мөштәриев М. Әлифба китапларына тәнкыйть // Бәянелхак. 1909. 17 ноябрь.
17. Татар әлифбасы. Мәктәп балалары өчен. Казан: Тат. соц. совет. җөмһ. дәүләт нәшере., 1922. 63 б.
18. Таһири Ш. Мөкәмәл әлифба. Казан: Лито-типог. И.Н. Харитонова, 1910. 71 б.
19. Төрки әлифба // Йолдыз. 1910. 28 октябрь.
20. Тукай Г. Сайланма әсәрләр: шигыръләр, поэмалар hәм чәчмә әсәрләр. Казан: Тат. китап. нәшр., 2003. 480 б.

Автор турында белешмə: Галиуллина Диләрә Магъзум кызы – тарих фән¬нәре кандидаты, ватан тарихы кафедрасы доценты, Халыкара багланышлар институты, Казан федераль университеты (420111, Сул як Булак урамы, 44, Казан, Россия Федерациясе); galiullinadm@mail.ru